XIX. yüzyıl ticaret faaliyetlerinin küçük liman kentlerinde kıyı ölçeğindeki mekansal yansımaları ve koruma önerileri (Foça, Urla, Çeşme örnekleri)

IV ÖZET Her yerleşim belirli sebep-sonuç ilişkileri doğrultusunda şekillenmektedir; bazen bu yüzyıllara yayılırken, bazen de sosyo - ekonomik anlamda yaşanan zirve noktalan kısa sürede mekansal dönüşümlere neden olabilmektedir. XIX. yüzyılda Sanayi Devrimi, Osmanlı Devleti ile Yabancı Ülkeler arasında imzalanan ticaret antlaşmaları, Tanzimat Kanunları, iç ve dış göç hareketleri gibi tetikleyici faktörler bazı liman kentlerinin ticari anlamda önem kazanmasını sağlamıştır. Batı Anadolu Bölgesi'nde bu süreçten en çok etkilenen limanının stratejik konumu ve zengin hinterlandı dolayısıyla İzmir olmuştur. Ticaret faaliyetlerinin yoğunlaştığı ve Osmanlı'nın dış ticaretinde önemli bir liman kenti haline gelen İzmir'in kryı bölgesinde mekansal anlamda önemli dönüşümler yaşanmıştır. Çalışma farklı ölçeklerde yaşanan bu gelişmelerin ticari anlamda İzmir'in alt merkezleri niteliğinde olan küçük liman kentleri üzerindeki yansımalarına odaklanmaktadır. Belirlenen hedef doğrultusunda, alt yerel yansımaların kıyı mekanı üzerindeki etkileri Foça, Urla ve Çeşme örnekleri özelinde incelenmektedir. Çalışma kapsamında incelenen yerleşimlerin kryı bölgelerindeki ticaret yapılarından bir bölümünün günümüze ulaşmaması nedeniyle, küçük liman kentinin kıyı kurgusunun değerlendirilmesinde sözkonusu örneklerin tespit edilmesine gereksinim duyulmuştur. Bu hedef doğrultusunda, kentin kıyı kurgusunun tarihsel belgelere dayanarak incelenmesi ve mevcut örneklerin belgelenmesi olmak üzere çalışma iki etaplı kurgulanmıştır. Ticaret yapılarının geçmişe tanıklığı ile tarihsel belge olarak tespiti ve gelecek nesillere korunarak aktarılmasına yönelik öneriler geliştirilmeyi amaçlayan çalışma beş bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde konunun içeriği, amacı, kapsamı ve yöntem seçimi tarif edilmiştir. İkinci bölümde konunun kuramsal çerçevesi çizilmiştir. Dönem olarak seçilen XDX. yüzyıldaki Avrupa, Osmanlı ve yerel ölçekteki sosyo- ekonomik gelişmelerin ticaretin düğüm noktalan olan liman kentlerinin kıyı mekanı üzerindeki etkileri büyük liman kenti olarak İzmir özelinde değerlendirilmiştir.Üçüncü bölümde ise, izmir çevresinde ticari alt merkez niteliğindeki Foça, Urla ve Çeşme yerleşimleri, XIX. yüzyıla tarihlenen ticaret yapılan bağlamında değerlendirilmiştir. Her yerleşimin kıyı bandında yer alan örneklerden günümüze ulaşmamış olanları tarihsel belgelere dayanarak tespit edilmiş, mevcut örnekler ise fotoğraf ve rölöve çalışmaları aracılığıyla belgelenmiştir. Küçük liman kentinin kıyı kurgusu ve ticaret yapılarının iç mekan özellikleri Foça, Urla ve Çeşme özelinde dördüncü bölümde değerlendirilmiş; günümüze ulaşan örneklerin korunması, özgün fonksiyonunu yitirmiş olanlarının yeniden işlevlendirilmesi konusundaki öneriler bu bölümün ikinci kısmında ele alınmıştır. Sonuç bölümünde, farklı ölçeklerde yaşanan gelişmelerin büyük liman kenti olarak İzmir özelinde sebep olduğu mekansal dönüşümlerin, küçük liman kentleri üzerindeki etkileri Foça, Urla ve Çeşme yerleşimlerinin kryı bölgeleri özelinde değerlendirilmiştir. Kıyı bölgesinin özgün mekansal özellikleri seçilen yerleşimler özelinde karşılaştırmalı olarak değerlendirilerek ulaşılan sonuçlar ifade edilmiştir. Anahtar sözcükler: liman, liman kenti, ticaret, kıyı, 19. yüzyıl. 11 ABSTRACT Each settlement gains a form parallel to some specific causes and effects; while this sometimes spreads over centuries, sometimes the peak points that have been experienced in the socio-economic sense might cause transformations on the spaces. In the 19th century, some port cities appeared to be important owing to the triggering factors such as industrial revolution, the commercial treaties with the foreign countries, the laws of the Ottoman Reformation and the moves into the country or out of the country. İzmir was the mostly effected city during this period because of the strategic position of its port and its rich hinterland. İzmir whose space assembly was transformed especially on the coast, was the trade center and an important port during the Ottoman Empire. However, the focus of the study was the reflections of the developments experienced in different scales in terms of trade on the small port cities that could be accepted as the sub-centers of İzmir. In this context, the effects of sub-local reflections on the coast space, were examined on Foça, Urla and Çeşme samples. As some of the trade structures on the coast within the framework of this study don't exist any more, it was necessary to determine the samples mentioned above during the evaluation of the coast assembly of the small port city. With this aim, the study was designed in two parts as examining the coast assembly in the light of historical documents and as confirming the existing samples. The study which had the aim of determining the trade structures as historical documents and putting forward some recommendations on transforming them to the future generations by preserving them had five sections. In the first section, the content, the aim and the choice of the method of the study were defined. The second section comprises the theoretical framework of the study. The effects of the socio-economic developments in Europe, in the Ottoman Empire and in localIll scales in the 19th century, which was chosen as the period, on the coast settlement where the tade had been widespreaded were evaluated being specialized on Izmir. In the third section, Foça, Urla, and Çeşme settlements which had the speciality of being trade sub-center around İzmir were evaluated in relation with trade structures of the 19th century. The samples that had existed on the coast and didn't exist any more were determined in the light of the historical documents and the existing samples were substantiated with photos and architectural survey. The coast assembly of the small port city and the inner settlement pecularities of the trade structures were evaluated on the samples Foça, Urla and Çeşme in the forth section, and preservation of the specimes that exist today and making the non functional ones functional again were discussed in the second part of this section. In the conclusion part, in addition to the transformations of space which were the result of developments experienced in different scales in Izmir being a big port city, also the effects of the same factors on the small port cities were evaluated on Foça, Urla and Çeşme samples. The original pecularities of the space of the coast region were evaluated specifically on the samples comparatively, and the conclusions were stated. Keywords: port (harbour), port city, commerce (trade), coast, 19.centtury 400